Павел Баркоўскі

Падзеі, якія зараз адбываюцца ў Беларусі, сёння вельмі надзённа можна параўноўваць з хатнім гвалтам. Нават улюбёная расійскімі СМІ мянушка пратаганіста гэтай драмы – Бацька – на тое намінае. Беларускі аўтарытарызм доўгі час займаў патэрналісцкую пазіцыю адносна грамадства і спрабаваў выконваць ролю бацькі-апекуна: забараняў грамадзянам прымаць “дарослыя” рашэнні ў эканоміцы і палітыцы, забяспечыўшы яго такімі-сякімі “кішэннымі” грошамі на штодзённае жыццё і побыт. Кожная спроба вырвацца з-пад пільнай апекі ці наогул любыя праявы несанкцыянаванай творчасці караліся гвалтам – збіццём, звальненнем ці затрыманнем нязгодных. Рэжым засеў у гэтым псіхааналітычным спектаклі, па магчымасці распальваючы сацыяльны эдыпаў комплекс, з абвостраным калектыўным жаданнем сімвалічнай і рэальнай смерці ці, прынамсі, “кастрацыі” такога бацькі (абмежавання ўсеўладных паўнамоцтваў).

Як і кожны бацька-гвалтаўнік рэжым мае пэўную дэспатычную і неспатоленую любоў да сваёй ахвяры. У тым сэнсе, што тыран-гвалтаўнік таксама можа мець пэўны гатунак любові да таго, каго ён разглядае як аб’ект свайго жадання. У выпадку краіны гэтым аб’ектам робіцца бязмоўны народ. Якому даецца права любіць бацьку, слухацца яго мудрых рашэнняў і мець тую колькасць патрэбаў, якую яму вызначае механізм сацыяльнага размеркавання. Зразумела, што з псіхааналітычнага пункту гледжання аб’ект жадання, ці аб’ект а (як тое называе Ж. Лакан), у большай ступені выяўляе не аб’ектыўныя характарыстыкі самога прадмета захаплення, але суб’ектыўныя фантазіі таго, хто гэты аб’ект робіць сваім жаданнем. У гэтым сэнсе дыскурсіўная формула, якую часта ўжывае афіцыйная прапаганда са спасылкай на цытату з прамовы Бацькі “Любімую не аддамо!” адсылае менавіта да такога вобразу Беларусі як пасіўнага аб’екта жадання, да якога сімвалічная ўлада мае свае заляцанні. Натуральна, што жаданні ці інтарэсы самога аб’екта жадання дэспатычным суб’ектам да ўвагі не прымаюцца зусім.

Аўтарытарная ўлада ў Беларусі здолела да пэўнай ступені адрадзіць той гаспадарскі дыскурс (дыскурс майстра), які паводле канцэпцыі Ж. Лакана адсылаў да голасу першага Бацькі, тыранічнай фігуры фройдаўскага прабацькі-заснавальніка, паспяхова пераадоленай у сусветным кантэксце на хвалі буржуазных рэвалюцый і Асветніцтва. Гэты дыскурс стварае такую формулу камунікатыўных стасункаў у грамадстве, калі азначальнае гаспадара (S1) займае месца агента дзеяння, таго, хто авалодвае правам прамаўляць і звяртацца ў грамадскую прастору. Пры гэтым на месца Іншага, таго, каму адрасуе свае пасланні гаспадар, прыходзіць веда (S2) – тое, што надзяляе ім сказанае сэнсам і значнасцю, змушае разглядаць як права на пэўныя ацэнкі і іх дзейснасць. Тады прадуктам, ці эфектам прамовы гэтай веды робіцца згаданы аб’ект жадання (а) – той вобраз рэальнасці, які карціць перажываць і мець праз гэта асалоду паноўнаму суб’екту: ён жа сам першы яго нарцысічны назіральнік. Расшчэплены ж грамадскі суб’ект $, які месціцца ў пазіцыі ісціны, суадносіцца з прапанаванай яму ведай і беспаспяхова спрабуе перадаваць наверх сваё раздражненне ад самой гэтай канструкцыі, разумеючы велічыню дыстанцыі паміж аб’ектам гаспадарскага жадання і ўласнымі перцэпцыямі, ці як зараз модна казаць у Беларусі “ашчушчэніямі”.

Мал.1: Структура гаспадарскага дыскурса

Сітуацыя ў грамадскім полі Беларусі была такой, што супрацьстаяць гэтаму гаспадарскаму дыскурсу, які трансляваўся праз шматлікія  дзяржаўныя і недзяржаўныя медыя, аўтарытарныя вертыкалі і працоўную дысцыпліну маглі адно тыя формы дыскурса, якія самі зазнавалі ўласную абмежаванасць. Лакан пазначае іх як дыскурс універсітэцкі і гістэрычны. Першы ўвасабляў пазіцыю людзей навукі і культуры, якія збольшага ганарацца добрай адукацыяй і якія адчуваюць сябе ў пазіцыі “шмат ведаем, але нічога не можам”. Прамаўляючы ад імя веды і звяртаючы свае прамовы да аб’екту жадання, яны спрабавалі нейкім чынам уплываць на расшчэплены грамадскі суб’ект, з асцярогай паглядаючы на дзеянні гаспадарчага азначальнага, якое раз-пораз працягвала сцвярджаць сваё права на вызначэнне аб’екта і карала кожнага, хто спрабаваў канкураваць з ім у гэтым полі. Гэта яскрава адлюстроўвае палеміка наконт гістарычнай сімволікі ці неафіцыйная забарона на шэраг гістарычных ці сацыялагічных даследаванняў у Беларусі, з якімі акадэмікі збольшага зжываліся як з непазбежнасцю. Навуковая аб’ектыўнасць плаўна ператваралася ў ідэалагічную аб’ектыўнасць: навука толькі тады кажа праўду, калі тая праўда ўзгоднена з інтарэсамі дзяржавы (як контр-стратэгія – стварэнне альтэрнатыўнага акадэмічнага поля ў Беларусі).

Дыскурс жа расшчэпленага суб’екта, як дыскурс гістэрычны, заўжды быў спробай пазбаўленага ці страціўшага ідэнтычнасць грамадства з нечым атаясаміць уласную пустэчу: вобразамі масавай культуры, архетыпамі чаркі і скваркі ці фрэймам “нармальнага жыцця” без палітыкі, але пэўным аб’ёмам спажывецкага шчасця. Гэты дыскурс расшчэпленага грамадства заўжды быў звернуты на азначальнае гаспадара і спрабаваў атрымаць ад яго пацвярджэнне ўласнага самаадчування, рэагуючы на сябе праз выяву ў люстэрку вялікага Іншага. Відавочна, у сітуацыі “скажы, ці мы такія, кім мы ёсць” расшчэплены суб’ект заўжды прайграваў гаспадарскаму і павольна сыходзіў у апатыю і інерцыю мас. Расчаравана рэагуючы на тое, што аўтарытарная ўлада як вялікі Іншы заўжды канструюе той вобраз грамадства, які пажаданы ўладзе, а не тым, хто да яе звяртаецца.

Але ўзрушэнне сацыяльнага, якое зараз назіраецца ў Беларусі, прыводзіць да з’яўлення ва ўсё большай прапорцыі чацвёртага тыпу дыскурса, які Жак Лакан называе аналітычным. У гэтым разе актыўная частка грамадства нарэшце пачынае фармуляваць той аб’ект жадання (а), які яно хоча бачыць як будучыню Беларусі і скіроўвае гэта як сваю прамову да расшчэпленага грамадскага суб’екта, змушаючы той рэагаваць не звыклымі формамі апатыі і расчаравання, але заўважнымі сігналамі ў бок гаспадарчага азначальнага. Іншымі словамі, для гэтага аб’екта жадання існаванне старога азначальнага гаспадара з’яўляецца выклікам і перашкодай. Таму чым большым будзе параўнанне, тым больш яно не на карысць гаспадару. Веда ж, якая нарэшце тут займае месца ісціны, пачынае дасылаць расшчэпленаму грамадскаму суб’екту не скажоныя больш ідэалагічнай правільнасцю карцінкі рэальнасці. У гэтай сітуацыі больш не вялікі Іншы дыктуе грамадству сваю візію будучыні і жаданы спосаб сацыяльнага і палітычнага дзеяння, але вобраз жаданай будучыні пачынае ціснуць і руйнаваць той грамадскі кансэнсус, які папярэдне замацавала ўлада, стварыўшы свае каардынаты камунікацыі. У пэўнай ступені прыходзіць новы дыскурс – дыскурс аналітыка, ці псіхааналітыка, які спрабуе выцягнуць пацыента з звыклага колу перажыванняў, якія працуюць на захаванне траўмы, і нарэшце грамадства схільнае ўспрымаць тое, што з ім адбываецца як траўму – той самы хатні гвалт, які не з’яўляецца насамрэч аніякай нормай.

Мал.2: Структура аналітычнага дыскурса

Улада, якая паводзіць сябе аўтарытарна, спрабуе дзейнічаць у логіцы любога гвалтаўніка – змушэннем да любові з’яўляецца толькі павелічэнне жорсткасці і гвалту. “Мацней б’еш, мацней любіш”.

Аб’ект жадання трэба залупцаваць так, каб ён зноў зрабіўся пакорлівым і пасіўным аб’ектам садамазахісцкіх аўтарытарных фантазій. Я цябе люблю і толькі мая любоў тут мае значэнне. У адносінах асалоду не мусіць атрымліваць кожны, хаця пэўныя захады да атрымання пакорлівым аб’ектам перверсійнай асалоды ўлада робіць. Але ці здатная такая стратэгія вярнуць папярэдняе status quo пры дасягненні грамадствам, хай і часткова, іншай канструкцыі сацыяльнага дыскурса? Ахвяра гвалту трывае роўна да той пары, пакуль сама сітуацыя ўяўляецца ёй “нармальнай” ці, пагатоў, непазбежнай: “калі не ён, хто мяне яшчэ палюбіць?” Але пасля таго як разуменне непрыймальнасці таго, што адбываецца, і рэальнасць зусім іншай альтэрнатывы робіцца ахвяры відавочнай, яе ўжо немагчыма вярнуць назад старымі практыкамі. Кожны новы ўдар “у імя свабоды” яна пачынае ўспрымаць як пэўную інвестыцыю ў будучыню, з якой ужо не карціць расставацца. Кожны факт рэпрэсіі і ціску на грамадства зараз спрыяе не адчуванню пакорлівасці, а непазбежнасці думкі “адступаць няма куды”, “хіба нашы ахвяры былі дарэмнымі”. Толькі неспрыяльны знешні кантэкст, немагчымасць нікуды збегчы ад гвалтаўніка, можа зрабіць ахвяру зноў пакорлівай. Але цяперашні глабальны свет дае ахвярам хатняга гвалту куды больш прытулку, чым у ранейшыя часы, калі кожны народ ведаў, што кожны мусіць цярпець пад уладай свайго гаспадара. Хатні гвалт больш не норма. Асабліва ў дачыненні цэлых грамадстваў.


В оформлении использована работа Руфины Базловой “Вытынанки” (2020; источник: calvertjournal.com).